Tentoonstelling ‘VOC-mentaliteit’ bij Openluchtmuseum Arnhem

We leven in een wereld van winst maken, vraag creëren en de aarde als grabbelton gebruiken. Oftewel, de VOC-mentaliteit. Maar wat als het ook anders kan?

De nieuwe tentoonstelling 'VOC-

mentaliteit – Wat is jouw aandeel?' toont in een kunstzinnige zoektocht het verschil tussen twee wereldbeelden, de VOC-mentaliteit versus het Molukse begrip 'sasi'. Stel dat we een voorbeeld nemen aan de Molukse 'sasi'-gedachte? Een mentaliteit waarbij leven in balans en respect voor de aarde juist centraal staat. In de nieuwe tentoonstelling VOC-mentaliteit ontdek je, onder andere door het werk van de Molukse kunstenaar Dominique Latoel, het verschil tussen deze twee manieren van leven.

Bezoekers worden in de tentoonstelling meegenomen naar de Molukken. Daar vertelt de Molukse historicus Ron Habiboe over wat de Banda-eilanden in 1621 overkomt als de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) haar zinnen zet op het nootmuskaatmonopolie. Bandanezen handelen al lange tijd in deze nootmuskaatnoten, ook met Nederlanders. Voor de VOC is gelijkwaardige handel met de Bandanezen niet genoeg: ze wil het alleenrecht op nootmuskaathandel en eist dit met extreem geweld op. Als eerste multinational zet de VOC de toon voor het kapitalisme. Winstbejag en groeibehoefte geven de VOC-mentaliteit een vernietigende kracht. We lopen inmiddels aan tegen de grenzen van de groei. Maar is er een alternatief?

Als de natuur op de Molukken overvraagd dreigt te worden, wordt een 'sasi' uitgeroepen. Dit is een tijdelijke pauze voor het oogsten of vissen. Zo kan de natuur weer op adem komen en herstelt de balans. De 'sasi' wordt uitgeroepen én weer opgeheven door iemand met verstand van zaken en daardoor natuurlijk gezag. Zowel uitroeping als soms ook opheffing krijgen de vorm van een feestelijk ritueel.

De tentoonstellingsruimte is ingericht door tentoonstellingsontwerper Eric Goossens en kunstenaar Dominique Latoel. Als Molukse kunstenaar met Alifuru-roots, streeft Dominique naar het levend houden van het cultureel erfgoed van Molukse eilanden. Geïnspireerd door zijn inheemse afkomst van de Molukse eilanden in Melanesië, doorkruist Latoel een artistiek landschap dat abstract expressionisme en geometrische abstractie omarmt. Hij smelt deze diverse stromingen samen tot een harmonieus geheel. Latoel's kunst gaat verder dan traditionele vertellingen en vertaalt zich naar levendige 3D-vormen, waarbij hij de kijker uitnodigt om zijn creaties te betreden in een driedimensionale wereld. Hij verweeft betekenis in zijn kunst wat aanzet tot grenzeloos denken en diepgravende ontdekkingen.

Op 2 april 1595 vertrekken de drie handelsschepen Mauritius, Hollandia en Amsterdam samen met het kleine jacht Duyfken vanaf Texel naar Azië. Het is een risicovol avontuur; drie van de vier schepen en slechts 87 van de 249 bemanningsleden keren in augustus 1597 terug. De opbrengst is matig maar toch is deze ‘eerste schipvaart’ naar Azië een economisch succes. Op eigen kracht is er een nieuwe handelsroute geopend, nadat Spanje en Portugal deze zeeroute al eerder hadden ontdekt.

In 1602 richt Johan van Oldenbarnevelt voor de handel met Azië de Vereenigde Oostindische Compagnie op. De Britten, Fransen en andere Europese landen hebben in die tijd soortgelijke ondernemingen, maar de VOC wordt veruit de grootste. De VOC krijgt het Nederlandse monopolie op alle handel in de Aziatische wateren oostelijk van Kaap de Goede Hoop. In naam van de Republiek mag de compagnie verdragen sluiten, oorlogen voeren en veroverde gebieden besturen. Vanuit heel Europa trekken jonge mannen naar de Republiek om zich in te schepen bij de compagnie. Een groot deel van hen ziet Europa niet meer terug. Ze sterven aan ziektes die tijdens de lange reizen aan boord uitbreken.

De VOC ontwikkelt zich tot een gevreesde macht en oorlogsmachine. De compagnie bouwt forten in onder meer het huidige Zuid-Afrika, India, Sri Lanka en Makassar. Vandaar uit drijft ze handel en verdedigt ze haar handelsgebieden. De VOC krijgt in bepaalde landen een uitzonderingspositie. Als Japan voor alle buitenlanders wordt afgesloten, krijgt de VOC in 1641 als enige toestemming om handel te drijven, vanaf het eilandje Deshima bij Nagasaki.

De vierde gouverneur-generaal van de VOC, Jan Pieterszoon Coen, verovert in 1619 de stad Jayakarta en sticht hier Batavia. Hij laat delen van Java bezetten. Ambon en Ternate in de Molukken worden onderworpen. De bevolking verbouwt onder dwang specerijen. Als de inwoners van de Banda-eilanden zich in 1621 verzetten tegen de VOC, laat Coen bijna de gehele bevolking uitmoorden en de overlevenden tot slaaf maken. Van de 15.000 Bandanezen blijven er nog geen duizend op een van de eilanden achter.